Πρόσφατα τέλειωσα την όγδοη συμφωνία μου. Την έγραψα πολύ γρήγορα, σε κάτι περισσότερο από δύο μήνες. Δεν είχα πιο πριν στο πρόγραμμα να κάνω αυτό το έργο και όταν τέλειωσε η έβδομη συμφωνία, είχα την πρόθεση να συνθέσω μια όπερα και ένα μπαλέτο και άρχισα να δουλεύω ένα ορατόριο με θέμα τους υπερασπιστές της Μόσχας.
...
Το νέο μου έργο είναι μια προσπάθεια να ατενίσω το μέλλον, τη μεταπολεμική εποχή.
Ντ. Σοστακόβιτς.
Και ξαφνικά, μετά την παγκόσμια επιτυχία της έβδομης συμφωνίας και την τεράστια προπαγανδιστική ώθηση που έδωσε στον αγώνα των σοβιετικών εναντίον των ναζιστών, ο Σοστακόβιτς υπακούει σε μια εσωτερική ανάγκη και αστραπιαία σερβίρει στην ανθρωπότητα αυτό το παράξενο, βίαιο και σκοτεινό έργο.
Η συμφωνία προκάλεσε τη γενική αμηχανία και την καχυποψία και συγκρατημένη εχθρότητα του καθεστώτος. Το ερώτημα ήταν προφανές: Όταν βρισκόμασταν σε πολύ δύσκολη θέση, με διαδοχικές ήττες μας γράφεις την έβδομη με το λαμπρό, αισιόδοξο φινάλε και τώρα που γύρισε ο τροχός, μετά την αποφασιστική νίκη στο Κουρσκ, μας γράφεις αυτό; Ο ίδιος πιέστηκε πολύ και αναγκάστηκε να τα μαζέψει, δηλώνοντας εξώφθαλμες κοινοτοπίες και σαχλαμάρες - με το γνώριμο σαρκαστικό και αυτοϋπονομευτικό του τρόπο - όπως:
Η φιλοσοφική αντίληψη του νέου μου έργου μπορεί να συνοψιστεί σε τέσσερις λέξεις: Η ζωή είναι όμορφη. Κάθε τι το σκοτεινό και κακό σαπίζει και πέφτει και η ομορφιά θριαμβεύει.
Το έργο έχει πέντε μέρη, τα τρία τελευταία από τα οποία, παίζονται χωρίς διακοπή. Το πρώτο και μεγαλύτερο (με διάρκεια σχεδόν μισής ώρας), θέτει το πλαίσιο όλου του έργου. Τα πάντα βρίσκονται εδώ: Ο χείμαρρος της Μοίρας, της ιστορικής κλίμακας που ευθυγραμμίζει συνειδήσεις και σαρώνει την ατομικότητα, η αγωνιώδης περιφορά ενός λυρισμού που φαντάζει ορφανός σε αυτό το τοπίο, η δύναμη και η βιαιότητα της σύγκρουσης που ξερνά από τα σπλάχνα της τη νέα κατάσταση των πραγμάτων και πάλι ο αγωνιώδης λυρισμός, φυλαγμένος στη θερμοκοιτίδα της ενδοσκόπισης και του στοχασμού, με το θέμα της μοίρας να επιστρέφει διάφωνο από τις τρομπέτες σαν τους κύκλους του αρπακτικού πάνω από τα κεφάλια μας.
Στο δεύτερο μέρος δεσπόζει ένα θέμα που έχει την ορμητικότητα, την τραχύτητα και τη βραδύνοια ενός στρατιωτικού εμβατηρίου. Προσηλωμένο στο σκοπό, με την ενορχήστρωση άλλοτε να ελίσσεται γύρω του ξεπροβοδίζοντας το στην μάχη, άλλοτε να το ειρωνεύεται και να το υπονομεύει διακριτικά και άλλοτε να μαζεύεται μακριά του φοβισμένη.
Το τρίτο μέρος είναι το πιο γνωστό ίσως της συμφωνίας. Μια άγρια εξπρεσσιονιστική τοκάτα, μινιμαλιστικής εμμονής (εν έτει 1943!) δεν αφήνει τον ακροατή να πάρει ανάσα. Τον εγκλωβίζει θαρρείς σε μια μηχανοκίνιτη φάλαγγα, όπου σα σαστισμένος νεοσύλλεκτος οδηγός ενός Τ-34 δεν έχει περιθώρια για τίποτε άλλο από το να ακολουθήσει την κοινή πορεία.
Το μέρος χάνεται μέσα στο καμίνι ενός άγριου κρεσέντο για να δώσει τη σειρά του σε ένα υπέροχο αργό μέρος (largo), γραμμένου στη φόρμα της πασακάλια, μιας χορευτικής μορφής της Αναγέννησης, σε αργό, τρίσημο ρυθμό, που τον δίνει ο διαρκής, αργός βηματισμός των μπάσσων εγχόρδων, που επαναλαμβάνουν το ίδιο θέμα καθ' όλη τη διάρκεια του μέρους. Κατά τη γνώμη μου το πιο ωραίο μέρος της συμφωνίας, μια μοναχική διαδρομή, εσωστρεφής και στοχαστική, με αναλαμπές υπέροχου λυρισμού.
Το πέμπτο μέρος αρχίζει με ένα ελπιδοφόρο, λαϊκότροπο θέμα από το φαγκότο και η διάθεση αυτή ενισχύεται από το παιχνίδισμα των φλάουτων και των εγχόρδων. Προοδευτικά όμως αυτή η διάθεση παγιδεύεται σε μια διαβρωτική εξέλιξη σε ύφος φούγκας και στραγγαλίζεται σε ένα άγριο κρεσέντο. Το μέρος τελειώνει σε μια ελλειπτική ατμόσφαιρα μελαγχολίας και αβεβαιότητας με πιανίσιμο των εγχόρδων και των ξύλινων πνευστών.
Το έργο είναι αφιερωμένο στον κορυφαίο σοβιετικό μαέστρο Ευγένιο Μραβίνσκυ, έναν από τους σημαντικότερους διευθυντές ορχήστρας του 20ου αιώνα. Το cd του BBC με την ηχογραφημένη συναυλία που έδωσε στην Αγγλία με τη Φιλαρμονική του Λένινγκραντ το 1960, παρουσία του συνθέτη, παραμένει αναφοράς.
Η ηχογράφηση του 2005 όμως που παρουσιάζω εδώ, του Φινλανδού Πάαβο Μπέργκλουντ με τη Ρώσικη Εθνική Ορχήστρα είναι διαφορετική. Μετά από τόσα χρόνια, έχει μετατοπιστεί το κέντρο βάρους από τη δραματικότητα, στη βαθιά εσωτερικότητα και στο στοχαστικό λυρισμό του έργου, στοιχεία που πιθανότατα ώθησαν και τον ίδιο το συνθέτη να το γράψει, σε μια εποχή που δεν το περίμενε κανείς. Ο μαέστρος δίνει προσοχή στη λεπτομέρεια, στην απόδοση και των πιο διακριτικών φωτοσκιάσεων και στην διασφάλιση της μέγιστης δυνατής ισορροπίας και ομοιογένειας στη διαδοχή των μερών της συμφωνίας.
Η (ιδιωτικού δικαίου) ορχήστρα εντυπωσιάζει με την ομοιογένεια και τον άψογο επαγγελματισμό της, ενώ η ηχογράφηση είναι κορυφαία. Διατίθεται σε υβριδικό CD και πολυκάναλο SACD από την εταιρία Pentatone.
ΥΓ.
Η συμφωνία έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για μεταγενέστερους. Ο Νόρμαν Τζούισον χρησιμοποίησε απόσπασμα από το πρώτο μέρος της για την επένδυση της ταινίας Ρόλλερμπωλ. Στην Ελλάδα ο Μάνος Χατζιδάκις 'δανείστηκε' το θέμα του τρίτου μέρους στην αρχή του τραγουδιού του 'Το παιδί από την Κρήτη'.
...
Το νέο μου έργο είναι μια προσπάθεια να ατενίσω το μέλλον, τη μεταπολεμική εποχή.
Ντ. Σοστακόβιτς.
Και ξαφνικά, μετά την παγκόσμια επιτυχία της έβδομης συμφωνίας και την τεράστια προπαγανδιστική ώθηση που έδωσε στον αγώνα των σοβιετικών εναντίον των ναζιστών, ο Σοστακόβιτς υπακούει σε μια εσωτερική ανάγκη και αστραπιαία σερβίρει στην ανθρωπότητα αυτό το παράξενο, βίαιο και σκοτεινό έργο.
Η συμφωνία προκάλεσε τη γενική αμηχανία και την καχυποψία και συγκρατημένη εχθρότητα του καθεστώτος. Το ερώτημα ήταν προφανές: Όταν βρισκόμασταν σε πολύ δύσκολη θέση, με διαδοχικές ήττες μας γράφεις την έβδομη με το λαμπρό, αισιόδοξο φινάλε και τώρα που γύρισε ο τροχός, μετά την αποφασιστική νίκη στο Κουρσκ, μας γράφεις αυτό; Ο ίδιος πιέστηκε πολύ και αναγκάστηκε να τα μαζέψει, δηλώνοντας εξώφθαλμες κοινοτοπίες και σαχλαμάρες - με το γνώριμο σαρκαστικό και αυτοϋπονομευτικό του τρόπο - όπως:
Η φιλοσοφική αντίληψη του νέου μου έργου μπορεί να συνοψιστεί σε τέσσερις λέξεις: Η ζωή είναι όμορφη. Κάθε τι το σκοτεινό και κακό σαπίζει και πέφτει και η ομορφιά θριαμβεύει.
Το έργο έχει πέντε μέρη, τα τρία τελευταία από τα οποία, παίζονται χωρίς διακοπή. Το πρώτο και μεγαλύτερο (με διάρκεια σχεδόν μισής ώρας), θέτει το πλαίσιο όλου του έργου. Τα πάντα βρίσκονται εδώ: Ο χείμαρρος της Μοίρας, της ιστορικής κλίμακας που ευθυγραμμίζει συνειδήσεις και σαρώνει την ατομικότητα, η αγωνιώδης περιφορά ενός λυρισμού που φαντάζει ορφανός σε αυτό το τοπίο, η δύναμη και η βιαιότητα της σύγκρουσης που ξερνά από τα σπλάχνα της τη νέα κατάσταση των πραγμάτων και πάλι ο αγωνιώδης λυρισμός, φυλαγμένος στη θερμοκοιτίδα της ενδοσκόπισης και του στοχασμού, με το θέμα της μοίρας να επιστρέφει διάφωνο από τις τρομπέτες σαν τους κύκλους του αρπακτικού πάνω από τα κεφάλια μας.
Στο δεύτερο μέρος δεσπόζει ένα θέμα που έχει την ορμητικότητα, την τραχύτητα και τη βραδύνοια ενός στρατιωτικού εμβατηρίου. Προσηλωμένο στο σκοπό, με την ενορχήστρωση άλλοτε να ελίσσεται γύρω του ξεπροβοδίζοντας το στην μάχη, άλλοτε να το ειρωνεύεται και να το υπονομεύει διακριτικά και άλλοτε να μαζεύεται μακριά του φοβισμένη.
Το τρίτο μέρος είναι το πιο γνωστό ίσως της συμφωνίας. Μια άγρια εξπρεσσιονιστική τοκάτα, μινιμαλιστικής εμμονής (εν έτει 1943!) δεν αφήνει τον ακροατή να πάρει ανάσα. Τον εγκλωβίζει θαρρείς σε μια μηχανοκίνιτη φάλαγγα, όπου σα σαστισμένος νεοσύλλεκτος οδηγός ενός Τ-34 δεν έχει περιθώρια για τίποτε άλλο από το να ακολουθήσει την κοινή πορεία.
Το μέρος χάνεται μέσα στο καμίνι ενός άγριου κρεσέντο για να δώσει τη σειρά του σε ένα υπέροχο αργό μέρος (largo), γραμμένου στη φόρμα της πασακάλια, μιας χορευτικής μορφής της Αναγέννησης, σε αργό, τρίσημο ρυθμό, που τον δίνει ο διαρκής, αργός βηματισμός των μπάσσων εγχόρδων, που επαναλαμβάνουν το ίδιο θέμα καθ' όλη τη διάρκεια του μέρους. Κατά τη γνώμη μου το πιο ωραίο μέρος της συμφωνίας, μια μοναχική διαδρομή, εσωστρεφής και στοχαστική, με αναλαμπές υπέροχου λυρισμού.
Το πέμπτο μέρος αρχίζει με ένα ελπιδοφόρο, λαϊκότροπο θέμα από το φαγκότο και η διάθεση αυτή ενισχύεται από το παιχνίδισμα των φλάουτων και των εγχόρδων. Προοδευτικά όμως αυτή η διάθεση παγιδεύεται σε μια διαβρωτική εξέλιξη σε ύφος φούγκας και στραγγαλίζεται σε ένα άγριο κρεσέντο. Το μέρος τελειώνει σε μια ελλειπτική ατμόσφαιρα μελαγχολίας και αβεβαιότητας με πιανίσιμο των εγχόρδων και των ξύλινων πνευστών.
Το έργο είναι αφιερωμένο στον κορυφαίο σοβιετικό μαέστρο Ευγένιο Μραβίνσκυ, έναν από τους σημαντικότερους διευθυντές ορχήστρας του 20ου αιώνα. Το cd του BBC με την ηχογραφημένη συναυλία που έδωσε στην Αγγλία με τη Φιλαρμονική του Λένινγκραντ το 1960, παρουσία του συνθέτη, παραμένει αναφοράς.
Η ηχογράφηση του 2005 όμως που παρουσιάζω εδώ, του Φινλανδού Πάαβο Μπέργκλουντ με τη Ρώσικη Εθνική Ορχήστρα είναι διαφορετική. Μετά από τόσα χρόνια, έχει μετατοπιστεί το κέντρο βάρους από τη δραματικότητα, στη βαθιά εσωτερικότητα και στο στοχαστικό λυρισμό του έργου, στοιχεία που πιθανότατα ώθησαν και τον ίδιο το συνθέτη να το γράψει, σε μια εποχή που δεν το περίμενε κανείς. Ο μαέστρος δίνει προσοχή στη λεπτομέρεια, στην απόδοση και των πιο διακριτικών φωτοσκιάσεων και στην διασφάλιση της μέγιστης δυνατής ισορροπίας και ομοιογένειας στη διαδοχή των μερών της συμφωνίας.
Η (ιδιωτικού δικαίου) ορχήστρα εντυπωσιάζει με την ομοιογένεια και τον άψογο επαγγελματισμό της, ενώ η ηχογράφηση είναι κορυφαία. Διατίθεται σε υβριδικό CD και πολυκάναλο SACD από την εταιρία Pentatone.
ΥΓ.
Η συμφωνία έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για μεταγενέστερους. Ο Νόρμαν Τζούισον χρησιμοποίησε απόσπασμα από το πρώτο μέρος της για την επένδυση της ταινίας Ρόλλερμπωλ. Στην Ελλάδα ο Μάνος Χατζιδάκις 'δανείστηκε' το θέμα του τρίτου μέρους στην αρχή του τραγουδιού του 'Το παιδί από την Κρήτη'.
