Αξίζουν λίγα λόγια παραπάνω για τον Sanderling έναν από τους σημαντικούς μαέστρους του 20ου αιώνα. Τις πληροφορίες τις μάζεψα από συνεντεύξεις του σε Γερμανικές εφημερίδες.
Γεννήθηκε στο Arys μια πόλη 3000 κατοίκων της Ανατολικής Πρωσίας που σήμερα ονομάζεται Orzysz και βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της Πολωνίας. Όποτε οι γονείς τον έχαναν ήξεραν ότι θα τον εύρισκαν εκεί που θα παίζονταν ένα εμβατήριο από κάποια στρατιωτική πάντα. Την εποχή της αυτοκρατορίας το Arys ήταν από τα μεγαλύτερα κέντρα στρατιωτικών ασκήσεων της Γερμανίας. Αργότερα σαν νέος ακούγοντας τους Wilhelm Furtwängler, Erich Kleiber, Otto Klemperer, Bruno Walter να διευθύνουν του γεννήθηκε το όνειρο της διεύθυνσης. Για τον Furtwängler έλεγε ότι τα κονσέρτα του δημιουργούσαν την αίσθηση ότι ήσουν και εσύ παρών κατά την δημιουργία, κατά την γέννηση του έργου. Ο δρόμος όμως για την διεύθυνση περνούσε από την δουλειά του πιανίστα συνοδείας στις πρόβες των τραγουδιστών της όπερας . Αυτή ήταν η πρώτη απασχόληση του δεκαεννιάχρονου Sanderling το 1931 στην όπερα του Βερολίνου. Διευθυντής ήταν ένας σημαντικός μαέστρος ο Georges Sébastian που θα τον ξανάβρισκε στην πορεία του.
Το καλοκαίρι του 1935 βρισκόταν στην Ιταλία για διακοπές όταν τον ειδοποίησε ο πατέρας του να μην επιστρέψει στην Γερμανία λόγω των προβλημάτων που ήδη αντιμετώπιζαν οι Γερμανοί εβραϊκής καταγωγής. Έτσι κατέφυγε σε έναν θείο του στην Ρωσία. Στην Μόσχα τον πήρε βοηθό ο Georges Sébastian που εκείνη την εποχή έτυχε να είναι ο διευθυντής της ορχήστρας της ραδιοφωνίας της Μόσχας.
Συνέχισε σαν διευθυντής ορχήστρας στην Ουκρανία στο Charkov, μετά στην Ρωσία στο Novosibirsk.
Σημειωτέων ότι ο Sanderling δεν είχε κάνει σπουδές μαέστρου που ίσως να μην υπήρχαν στην εποχή του. Υποστήριζε ότι η δουλειά αυτή μαθαίνεται στην πράξη.
«Ο λόγος που η δουλειά του μαέστρου είναι αφάνταστα δύσκολη οφείλεται στο ότι δεν μαθαίνεται με ένα όργανο στο χέρι. Η διεύθυνση κατά βάση μαθαίνεται μόνο με τον ζωντανό ήχο».
Από το 1942 έως το 1960 γίνεται αρχιμαέστρος και συν διευθυντής με τον κατά επτά χρόνια μεγαλύτερό του Mraωinski της περίφημης ορχήστρας του Leningrad που από τότε ήταν μια ονομαστή ορχήστρα. Τότε ούτε αυτός ούτε ο Mravinskij είχαν την απαιτούμενη εμπειρία να διευθύνουν μια ορχήστρα με τέτοια φήμη.
«Η ορχήστρα ήταν αναγκασμένη σε σύντομο χρονικό διάστημα να μας μεταφέρει την εμπειρία που χρειάζεται ένας διευθυντής». Περιγράφει τον φόβο του να μην μπορείς να πείσεις μια ορχήστρα. «Δεν πρέπει να το σκέπτεσαι. Αν το σκέπτεσαι είσαι ήδη χαμένος». Τα πρώτα χρόνια είχε δη τον σκληρό και αυταρχικό Mravinski, τον Toscanini της Ρωσίας, τον δάσκαλο του Jansons, του Gergiev, του Temirkanov, να κλαίει σε στιγμές που αισθάνονταν ανήμπορος.
Το 1952 παρά λίγο να εκδιωχθεί από την ορχήστρα. Ήταν η χρονιά ενός μεγάλου κομματικού συνεδρίου. Όπως λέει, πριν από κάθε μεγάλο συνέδριο γίνονταν εκκαθαρίσεις των λιγότερο ενεργά κομματικών πολιτών. Έτσι πριν το συνέδριο του Leningrad με αφορμή την εβραϊκή του καταγωγή και την έλλειψη εγκυκλίων σπουδών μπήκε από κομματικά στελέχη που δεν είχαν σχέση με την μουσική σε διαθεσιμότητα. Οι κομματικές αποφάσεις ήταν πάντα οριστικές μιας και δεν ήταν δυνατόν το κόμμα να κάνει λάθος. Τότε παρενέβη ο Mravinski και με την βοήθεια δύο φίλων του κατόρθωσε να προσπεράσει την εσωκομματική γραφειοκρατία ερχόμενος σε απευθείας επαφή με τον Στάλιν. Η απόφαση διαθεσιμότητας με προσωπική παρέμβαση του ίδιου του Στάλιν ακυρώθηκε. Αυτοί που τον βοήθησαν ήταν ο Nikolai Tscherkassov και ο Shostakovich. O Tscherkassov, φίλος του Mravinski, ήταν ο αγαπημένος ηθοποιός του Στάλιν. Ήταν ο πρωταγωνιστής των ταινιών του Eisenstein Ιβάν ο Τρομερός και Αλέξανδρος Νιέφσκη.
Τα χρόνια περνούν και το 1960 επιστρέφει στο Βερολίνο. Αναγνωρίζει πως η Σοβιετική Ένωση τον έσωσε από το ¨Άουσβιτς και του προσέφερε ανέλπιστες δυνατότητες να αποδείξει την δουλειά του. Πάντα όμως αισθανόταν ξένος, δίπλα στον Mravinski αλλά δεύτερος. Παρά το τραύμα του φασισμού η νοσταλγία για την πατρίδα του μεγάλωνε και η Ανατολική Γερμανία ήθελε μια ορχήστρα που θα αποτελούσε το αντίπαλο δέος στην φιλαρμονική του Βερολίνου. Στην ορχήστρα έμεινε έως το 1977 και ονομαστή είναι η εγγραφή της στην 10η συμφωνία του Shostakovich. Από το 1964 -1967 διηύθυνε τη ορχήστρα της Δρέσδης και μετά την πτώση του τείχους πολλές ακόμη ορχήστρες. Ήταν όμως ήδη μεγάλος σε ηλικία για να ξεκινήσει μια διεθνή καριέρα.
Στην ερώτηση κατά πόσο η προσωπική γνωριμία με τον Shostakovich του έδωσε την δυνατότητα να έχει μια ιδιαίτερη άποψη για την μουσική του ο Sanderling απαντά ότι το σημαντικό δεν ήταν η προσωπική γνωριμία, αλλά η γνώση των συνθηκών κάτω από τις οποίες αυτή η μουσική γράφτηκε. «Γνώριζα την μουσική πριν γνωρίσω τον συνθέτη. Είχα όμως το πλεονέκτημα έναντι των δυτικών συναδέλφων να γνωρίζω κάτω από ποιες συνθήκες γράφτηκε η μουσική. Έτσι γνώριζα και δεν χρειάζονταν να υποθέσω όπως οι άλλοι συνάδελφοι, για πιο πράγμα μιλάει ο Shostakovich. Η μουσική δεν προκύπτει από το πουθενά ούτε οδηγείται στο πουθενά».
Για την σημασία που έχει η γνώση των συνθηκών ζωής του συνθέτη στην σωστή απόδοση της μουσικής του φέρνει σαν παράδειγμα μια συναυλία στο Leningrad στο τέλος της δεκαετίας του 50. Καλεσμένοι ήταν η συμφωνική της Φιλαδέλφειας με τον Ormandy. Παρουσίασαν την 5η του Prokofiev και την 5η του Shostakovich. Αναφέρει ότι σε αντίθεση με τον Prokofiev που τον έπαιξαν όσο πιο ωραία μπορεί κανείς να φανταστεί δεν έγινε το ίδιο με τον Shostakovich.
Κάτι ακόμα που δυσκολεύει την ορθή απόδοση των έργων του Shostakovich είναι και η ανακριβής περιγραφή των έργων του. Να τι λέει πάνω σε αυτό ο Sanderling.
«Ο Shostakovich συνήθιζε όταν προλόγιζε τα έργα να λέει ότι η μουσική του σημαίνει κάτι διαφορετικό από αυτό που ο ίδιος πίστευε. Φοβότανε ότι αν δεν έδειχνε ότι η μουσική του δεν υπακούει στο επίσημο δόγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού δεν θα μπορούσε να παιχθεί. Ο φόβος του αυτός συνέχισε να υπάρχει και αργότερα όταν οι συνθήκες είχαν αλλάξει και δεν κινδύνευε από διώξεις».
Ένα από τα παραδείγματα που φέρνει είναι η περιγραφή της 15ης συμφωνίας. «Στην πρώτη παρουσίαση του έργου στο Βερολίνο το 1972 από την εξαίρετη κρατική Ρωσική ορχήστρα καθόμουνα στο θεωρείο με τον Shostakovich. Στον σοβιετικό τύπο γραφόταν ότι πρόκειται για ένα χαρούμενο έργο που στο πρώτο μέρος σε βάζει σε ένα ονειρικό κόσμο παιδικών παιχνιδιών. Επειδή γνώριζα τις συνθήκες που το είχε γράψει, γεμάτος ερωτηματικά και ανασφάλεια μετά το πρώτο μέρος ερώτησα τον συνθέτη. Πείτε μου Ντιμίτρι Ντιμίτρειβιτς. Σφάλω ή πρόκειται για ένα βαθιά τραγικό έργο;. Γύρισε προς τα μένα και μου είπε με την βαθιά του φωνή. Όχι δεν σφάλετε. Δεν ξαφνιάστηκα μόνο αισθάνθηκα ευτυχής γιατί είχα ακούσει το έργο σωστά. Αυτό που όμως που με ξάφνιαζε ήταν που η περιγραφή του Shostakovich κράταγε το έργο κλειστό στους ακροατές του. Πάνω σε αυτό θυμάμαι όταν ήμουν στο Λονδίνο και συζητούσα με την φιλαρμονική για το ανέβασμα της 15ης συμφωνίας μου είπαν. Δεν θέλουμε να το παρουσιάσουμε. Πέρυσι ήταν εδώ ο ίδιος ο Shostakovich και ο γιος του διηύθυνε το έργο. Δεν μας άρεσε. Φανήκαν όμως ευγενικοί μαζί μου και συμφώνησαν να παρουσιάσω το έργο. Ζήτησα στο Βερολίνο και μου ετοίμασαν ένα άλλο πρόγραμμα για την παράσταση προκειμένου να ανοίξω στον ακροατή μια άλλη προσέγγιση στην οπτική του έργου. Την επόμενη μέρα οι Times έγραψαν. Πρέπει να αναθεωρήσουμε. Έως τώρα ακούγαμε το έργο λάθος. Αυτό είχε σαν συνέπεια τα επόμενα χρόνια να παρουσιάσω 3 ή 4 φορές πάλι το έργο εκεί. Είναι από τα πράγματα που ξαναθυμάμαι με ευχαρίστηση ».
Ο Sanderling με τον Wand ήταν η τελευταίοι μιας μεγάλης γενιάς Γερμανών μαέστρων από την οποία δεν έχω καταφέρει να ξεφύγω και να ακούσω τους νεότερους που δυστυχώς εκδίδονται μόνο σε cd . Στον Shostakovich τον έχω μόνο σε μια φοβερή 8η. Μπορώ να πω ότι έχει μια από τις καλύτερες 2ες του Rachmaninov και όλος ο Haydn του (συμφωνίες του Παρισιού) είναι εξαιρετικός.
Γεννήθηκε στο Arys μια πόλη 3000 κατοίκων της Ανατολικής Πρωσίας που σήμερα ονομάζεται Orzysz και βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της Πολωνίας. Όποτε οι γονείς τον έχαναν ήξεραν ότι θα τον εύρισκαν εκεί που θα παίζονταν ένα εμβατήριο από κάποια στρατιωτική πάντα. Την εποχή της αυτοκρατορίας το Arys ήταν από τα μεγαλύτερα κέντρα στρατιωτικών ασκήσεων της Γερμανίας. Αργότερα σαν νέος ακούγοντας τους Wilhelm Furtwängler, Erich Kleiber, Otto Klemperer, Bruno Walter να διευθύνουν του γεννήθηκε το όνειρο της διεύθυνσης. Για τον Furtwängler έλεγε ότι τα κονσέρτα του δημιουργούσαν την αίσθηση ότι ήσουν και εσύ παρών κατά την δημιουργία, κατά την γέννηση του έργου. Ο δρόμος όμως για την διεύθυνση περνούσε από την δουλειά του πιανίστα συνοδείας στις πρόβες των τραγουδιστών της όπερας . Αυτή ήταν η πρώτη απασχόληση του δεκαεννιάχρονου Sanderling το 1931 στην όπερα του Βερολίνου. Διευθυντής ήταν ένας σημαντικός μαέστρος ο Georges Sébastian που θα τον ξανάβρισκε στην πορεία του.
Το καλοκαίρι του 1935 βρισκόταν στην Ιταλία για διακοπές όταν τον ειδοποίησε ο πατέρας του να μην επιστρέψει στην Γερμανία λόγω των προβλημάτων που ήδη αντιμετώπιζαν οι Γερμανοί εβραϊκής καταγωγής. Έτσι κατέφυγε σε έναν θείο του στην Ρωσία. Στην Μόσχα τον πήρε βοηθό ο Georges Sébastian που εκείνη την εποχή έτυχε να είναι ο διευθυντής της ορχήστρας της ραδιοφωνίας της Μόσχας.
Συνέχισε σαν διευθυντής ορχήστρας στην Ουκρανία στο Charkov, μετά στην Ρωσία στο Novosibirsk.
Σημειωτέων ότι ο Sanderling δεν είχε κάνει σπουδές μαέστρου που ίσως να μην υπήρχαν στην εποχή του. Υποστήριζε ότι η δουλειά αυτή μαθαίνεται στην πράξη.
«Ο λόγος που η δουλειά του μαέστρου είναι αφάνταστα δύσκολη οφείλεται στο ότι δεν μαθαίνεται με ένα όργανο στο χέρι. Η διεύθυνση κατά βάση μαθαίνεται μόνο με τον ζωντανό ήχο».
Από το 1942 έως το 1960 γίνεται αρχιμαέστρος και συν διευθυντής με τον κατά επτά χρόνια μεγαλύτερό του Mraωinski της περίφημης ορχήστρας του Leningrad που από τότε ήταν μια ονομαστή ορχήστρα. Τότε ούτε αυτός ούτε ο Mravinskij είχαν την απαιτούμενη εμπειρία να διευθύνουν μια ορχήστρα με τέτοια φήμη.
«Η ορχήστρα ήταν αναγκασμένη σε σύντομο χρονικό διάστημα να μας μεταφέρει την εμπειρία που χρειάζεται ένας διευθυντής». Περιγράφει τον φόβο του να μην μπορείς να πείσεις μια ορχήστρα. «Δεν πρέπει να το σκέπτεσαι. Αν το σκέπτεσαι είσαι ήδη χαμένος». Τα πρώτα χρόνια είχε δη τον σκληρό και αυταρχικό Mravinski, τον Toscanini της Ρωσίας, τον δάσκαλο του Jansons, του Gergiev, του Temirkanov, να κλαίει σε στιγμές που αισθάνονταν ανήμπορος.
Το 1952 παρά λίγο να εκδιωχθεί από την ορχήστρα. Ήταν η χρονιά ενός μεγάλου κομματικού συνεδρίου. Όπως λέει, πριν από κάθε μεγάλο συνέδριο γίνονταν εκκαθαρίσεις των λιγότερο ενεργά κομματικών πολιτών. Έτσι πριν το συνέδριο του Leningrad με αφορμή την εβραϊκή του καταγωγή και την έλλειψη εγκυκλίων σπουδών μπήκε από κομματικά στελέχη που δεν είχαν σχέση με την μουσική σε διαθεσιμότητα. Οι κομματικές αποφάσεις ήταν πάντα οριστικές μιας και δεν ήταν δυνατόν το κόμμα να κάνει λάθος. Τότε παρενέβη ο Mravinski και με την βοήθεια δύο φίλων του κατόρθωσε να προσπεράσει την εσωκομματική γραφειοκρατία ερχόμενος σε απευθείας επαφή με τον Στάλιν. Η απόφαση διαθεσιμότητας με προσωπική παρέμβαση του ίδιου του Στάλιν ακυρώθηκε. Αυτοί που τον βοήθησαν ήταν ο Nikolai Tscherkassov και ο Shostakovich. O Tscherkassov, φίλος του Mravinski, ήταν ο αγαπημένος ηθοποιός του Στάλιν. Ήταν ο πρωταγωνιστής των ταινιών του Eisenstein Ιβάν ο Τρομερός και Αλέξανδρος Νιέφσκη.
Τα χρόνια περνούν και το 1960 επιστρέφει στο Βερολίνο. Αναγνωρίζει πως η Σοβιετική Ένωση τον έσωσε από το ¨Άουσβιτς και του προσέφερε ανέλπιστες δυνατότητες να αποδείξει την δουλειά του. Πάντα όμως αισθανόταν ξένος, δίπλα στον Mravinski αλλά δεύτερος. Παρά το τραύμα του φασισμού η νοσταλγία για την πατρίδα του μεγάλωνε και η Ανατολική Γερμανία ήθελε μια ορχήστρα που θα αποτελούσε το αντίπαλο δέος στην φιλαρμονική του Βερολίνου. Στην ορχήστρα έμεινε έως το 1977 και ονομαστή είναι η εγγραφή της στην 10η συμφωνία του Shostakovich. Από το 1964 -1967 διηύθυνε τη ορχήστρα της Δρέσδης και μετά την πτώση του τείχους πολλές ακόμη ορχήστρες. Ήταν όμως ήδη μεγάλος σε ηλικία για να ξεκινήσει μια διεθνή καριέρα.
Στην ερώτηση κατά πόσο η προσωπική γνωριμία με τον Shostakovich του έδωσε την δυνατότητα να έχει μια ιδιαίτερη άποψη για την μουσική του ο Sanderling απαντά ότι το σημαντικό δεν ήταν η προσωπική γνωριμία, αλλά η γνώση των συνθηκών κάτω από τις οποίες αυτή η μουσική γράφτηκε. «Γνώριζα την μουσική πριν γνωρίσω τον συνθέτη. Είχα όμως το πλεονέκτημα έναντι των δυτικών συναδέλφων να γνωρίζω κάτω από ποιες συνθήκες γράφτηκε η μουσική. Έτσι γνώριζα και δεν χρειάζονταν να υποθέσω όπως οι άλλοι συνάδελφοι, για πιο πράγμα μιλάει ο Shostakovich. Η μουσική δεν προκύπτει από το πουθενά ούτε οδηγείται στο πουθενά».
Για την σημασία που έχει η γνώση των συνθηκών ζωής του συνθέτη στην σωστή απόδοση της μουσικής του φέρνει σαν παράδειγμα μια συναυλία στο Leningrad στο τέλος της δεκαετίας του 50. Καλεσμένοι ήταν η συμφωνική της Φιλαδέλφειας με τον Ormandy. Παρουσίασαν την 5η του Prokofiev και την 5η του Shostakovich. Αναφέρει ότι σε αντίθεση με τον Prokofiev που τον έπαιξαν όσο πιο ωραία μπορεί κανείς να φανταστεί δεν έγινε το ίδιο με τον Shostakovich.
Κάτι ακόμα που δυσκολεύει την ορθή απόδοση των έργων του Shostakovich είναι και η ανακριβής περιγραφή των έργων του. Να τι λέει πάνω σε αυτό ο Sanderling.
«Ο Shostakovich συνήθιζε όταν προλόγιζε τα έργα να λέει ότι η μουσική του σημαίνει κάτι διαφορετικό από αυτό που ο ίδιος πίστευε. Φοβότανε ότι αν δεν έδειχνε ότι η μουσική του δεν υπακούει στο επίσημο δόγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού δεν θα μπορούσε να παιχθεί. Ο φόβος του αυτός συνέχισε να υπάρχει και αργότερα όταν οι συνθήκες είχαν αλλάξει και δεν κινδύνευε από διώξεις».
Ένα από τα παραδείγματα που φέρνει είναι η περιγραφή της 15ης συμφωνίας. «Στην πρώτη παρουσίαση του έργου στο Βερολίνο το 1972 από την εξαίρετη κρατική Ρωσική ορχήστρα καθόμουνα στο θεωρείο με τον Shostakovich. Στον σοβιετικό τύπο γραφόταν ότι πρόκειται για ένα χαρούμενο έργο που στο πρώτο μέρος σε βάζει σε ένα ονειρικό κόσμο παιδικών παιχνιδιών. Επειδή γνώριζα τις συνθήκες που το είχε γράψει, γεμάτος ερωτηματικά και ανασφάλεια μετά το πρώτο μέρος ερώτησα τον συνθέτη. Πείτε μου Ντιμίτρι Ντιμίτρειβιτς. Σφάλω ή πρόκειται για ένα βαθιά τραγικό έργο;. Γύρισε προς τα μένα και μου είπε με την βαθιά του φωνή. Όχι δεν σφάλετε. Δεν ξαφνιάστηκα μόνο αισθάνθηκα ευτυχής γιατί είχα ακούσει το έργο σωστά. Αυτό που όμως που με ξάφνιαζε ήταν που η περιγραφή του Shostakovich κράταγε το έργο κλειστό στους ακροατές του. Πάνω σε αυτό θυμάμαι όταν ήμουν στο Λονδίνο και συζητούσα με την φιλαρμονική για το ανέβασμα της 15ης συμφωνίας μου είπαν. Δεν θέλουμε να το παρουσιάσουμε. Πέρυσι ήταν εδώ ο ίδιος ο Shostakovich και ο γιος του διηύθυνε το έργο. Δεν μας άρεσε. Φανήκαν όμως ευγενικοί μαζί μου και συμφώνησαν να παρουσιάσω το έργο. Ζήτησα στο Βερολίνο και μου ετοίμασαν ένα άλλο πρόγραμμα για την παράσταση προκειμένου να ανοίξω στον ακροατή μια άλλη προσέγγιση στην οπτική του έργου. Την επόμενη μέρα οι Times έγραψαν. Πρέπει να αναθεωρήσουμε. Έως τώρα ακούγαμε το έργο λάθος. Αυτό είχε σαν συνέπεια τα επόμενα χρόνια να παρουσιάσω 3 ή 4 φορές πάλι το έργο εκεί. Είναι από τα πράγματα που ξαναθυμάμαι με ευχαρίστηση ».
Ο Sanderling με τον Wand ήταν η τελευταίοι μιας μεγάλης γενιάς Γερμανών μαέστρων από την οποία δεν έχω καταφέρει να ξεφύγω και να ακούσω τους νεότερους που δυστυχώς εκδίδονται μόνο σε cd . Στον Shostakovich τον έχω μόνο σε μια φοβερή 8η. Μπορώ να πω ότι έχει μια από τις καλύτερες 2ες του Rachmaninov και όλος ο Haydn του (συμφωνίες του Παρισιού) είναι εξαιρετικός.
