Ravel - Gaspard de la nuit
Το 1908 συνθέτει ο Ravel (1875 –1937) το μεγαλύτερο έργο του για πιάνο σε τρία μέρη βασισμένος σε τρία ποιήματα του Γάλλου ρομαντικού ποιητή Aloysius Bertrand (1807 – 1841). Τα 65 συνολικά ποιήματα της συλλογής έχουν χαρακτήρα ονειρικό, μεταφυσικό και μακάβριο και κατά τους ισχυρισμούς του ποιητή προέρχονται από τον δαίμονα Gaspard που του τα επέδωσε.
Το πρώτο κομμάτι έχει το όνομα της Ondine μιας, σύμφωνα με την μυθολογία, νεράιδας του νερού. Ο χορός της έχει σκοπό να σαγηνεύσει τον θνητό περιπατητή να την ακολουθήσει στο υδάτινο παλάτι της στον βυθό της λίμνης, να γίνουν ταίρι και να πάρει την θέση του βασιλιά της λίμνης. Αυτός της αποκαλύπτει την αγάπη του για μια άλλη γυναίκα. Η νύμφη δακρύζει αλλά μέσα σε μια έκρηξη χαράς εξαφανίζεται διαλυόμενη σε σταγόνες βροχής.
Το δεύτερο μέρος έχει τον τίτλο Le Gibet (η κρεμάλα). Εδώ κυριαρχεί η αποτρόπαια φιγούρα ενός κρεμασμένου, που φωτίζεται από το απογευματινό φως, ενώ ακούγεται ο απόηχος μιας καμπάνας που δηλώνει το τέλος του απαγχονισμού.
Το τρίτο μέρος περιγράφει τον Scarbo ένα απροσδιόριστο πλάσμα, ένα ξωτικό, έναν διαβολάκο που επισκέπτεται τον ποιητή κάθε νύχτα άλλοτε για να τον τρομάξει, ξύνοντας με τα μυτερά του νύχια τις κουρτίνες του κρεβατιού του και άλλοτε να τον διασκεδάσει με χορευτικές πιρουέτες.
Προσπαθώντας να εξερευνήσουμε την μουσική για πιάνο του Ravel θα επιχειρήσουμε να διαλύσουμε όποια ιμπρεσιονιστική ομίχλη μπορεί να περιβάλλει αυτό του το έργο.
Ποιο ήταν το καλλιτεχνικό περιβάλλον της εποχής ποιες είναι οι πιανιστικές του ρίζες και ποιοι τον επηρέασαν.
Όσο και να φαίνεται ασύμφωνο με το στυλ του, αυτόν που λάτρευε με πάθος από παιδί ήταν ο Mozart
Το κυρίαρχο ρεύμα της εποχής ήταν ο ιμπρεσιονισμός. Στην μουσική αυτό σημαίνει να κρατάς την στιγμή και να την μετατρέπεις σε άμεση ηχητική εντύπωση. Στην ζωγραφική να καθαρίσεις το χρώμα απαλλάσσοντας το από την «καφέ σάλτσα» της τεχνητής φωτοσκίασης έτσι ώστε τα χρώματα να πάλλονται με την φυσική τους ένταση.
Ondine και το υδάτινο στοιχείο στην μουσική του Ravel
Ήδη από το 1901 σε ηλικία 20 ετών είχε συνθέσει το jeux d’ eau για πιάνο. Του ήταν όμως γνωστή και τον είχε επηρεάσει η μουσική περιγραφή για το παιχνίδι των νερών του Liszt ( Annees de Pelerinage/ troisieme annee /4.Les jeux d eau a la villa d´ Este) του 1883. Στον Liszt τo δεξί χέρι παίζει το νερό με επαναφορά και εμπλουτισμό των μουσικών θεμάτων και το αριστερό συνοδεύει με μια αργή μελωδία.
Στον Ravel τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα. Το δεξί χέρι αποδίδει πάλι την ανώμαλη επιφάνεια του νερού με γρήγορα επαναλαμβανόμενες συγχορδίες (όχι νότες που είναι απλώς πολύ δύσκολο, αλλά συγχορδίες) σαν τρίλιες, μεγεθύνοντας την εντύπωση και τις μουσικές γωνίες με το πάτημα των δύο πεντάλ και όλο αυτό θα πρέπει να ακούγεται σαν ήχος και όχι σαν βουητό. Όλες οι περιοχές του οργάνου εξερευνώνται, η μελωδία περνάει από το δεξί στο αριστερό χέρι και το πιάνο ηχεί σαν μια ολόκληρη ορχήστρα.
Μία δεύτερη και σημαντική επιρροή στο έργο του Ravel άσκησε ο Eric Satie ο προπάππος ίσως του σουρεαλισμού του ντανταισμού και του μινιμαλισμού. Στις συνθέσεις του Satie όπως ακούμε στις Sarabande η μουσική δεν παρουσιάζει αρμονική διαδοχή. Οι ίδιες ιδέες γυροφέρνουν με διαφορετική σειρά χωρίς να σε οδηγούν πουθενά. Ένας τρόπος σκέψης, μια μουσική θεώρηση εντελώς αντίθετη από την Γερμανική που η αρμονία σε παίρνει από το ένα σημείο και σε μεταφέρει στο επόμενο ακολουθώντας ένα συναρπαστικό ταξίδι. Το επαναστατικό όμως στον Satie είναι ότι καταργεί την διαδοχή της αρμονίας προκειμένου να αναδειχθεί η ικανοποίηση που προσφέρουν οι ήχοι καθαυτοί. Ο Ravel εντυπωσιάστηκε από αυτόν τον νέο τρόπο εκφοράς ήχων, αρμονιών και συγχορδιών που ανακάλυψε ο Satie. Η επίδραση του Satie στον Ravel υπάρχει σε πολλά του έργα και είναι ιδιαίτερα εμφανής στην Pavane pour infante defunte που πρώτα εκδόθηκε για πιάνο.
Le Gibet (η κρεμάλα) και η ρωσική επίδραση
Το δεύτερο μέρος της σονάτας, που αποτελεί μια από τις πιο πρωτότυπες συνθέσεις του Ravel,είναι μυστηριακό και χαρακτηρίζεται από τον μακάβριο αενάως επαναλαμβανόμενο ήχο της καμπάνας. Η καμπάνα ακούγεται από το σι ύφεση σε οκτάβα 156 φορές.
Η καμπάνα αποτελεί ένα ρωσικό αρχέτυπο από τους μύθους μέχρι ακόμα και τον κινηματογράφο. Χαρακτηριστικές είναι οι σκηνές κατασκευής της καμπάνας στην ταινία του Ταρκόφσκι με θέμα την ζωή του Αντρέι Ρουμπλιώφ.
Η επίδραση του πορτραιτίστα και διασκεδαστή Mussorgsky είναι δεδομένη αφού ό Ravel ενορχήστρωσε τις Εικόνες από μια Έκθεση. Στην τελευταία εικόνα La grande porte de Kiev ακούγεται η δική του θαυμάσια version για την καμπάνα.
Η κρεμάλα αποτελεί τον προάγγελο του 6ου πρελούδιου (1929) του Messiaen με τίτλο «Cloches d'angoisse et larmes d'adieu» (Καμπάνες αγωνίας και δάκρυα αποχαιρετισμού).
Φιλολογικά είναι πιθανό ότι τα μακάβρια θέματα των ιστοριών του Edgar Allan Poe έχουν ασκήσει επίδραση στην επιλογή του θέματος από τον Ravel.
Scarbo
Που παραπέμπει ο Scarbo φιλολογικά και που μουσικά; Μουσικά συγγενεύει με το ξωτικό Gnomus από την δεύτερη εικόνα του Mussorgsky. Φιλολογικά τo διαβολάκι αυτό που ενδεχομένως είναι αυτό που στοιχειώνει το υποσυνείδητο, συγγενεύει με το απροσδιόριστο πλάσμα Ordadek από την συλλογή διηγημάτων του Κάφκα Ένας γιατρός της υπαίθρου (Τhe cares of a family man). Ένα πλάσμα που απασχόλησε φιλοσόφους, κριτικούς φιλολογίας και η παρουσία του προσπάθησε να ερμηνευθεί από την πολιτική, θρησκευτική και φροϋδική πλευρά. Μπορεί όμως η σύνθεση του Scarbo να συνδέεται με στις αϋπνίες που ξεκίνησαν να τον βασανίζουν την εποχή της σύνθεσης του.
Το κομμάτι αρχίζει με τον πιο ήσυχο τρόπο που θα μπορούσε, με την παρουσίαση του Scarbo σε τρεις νότες. Αμέσως μετά ο ήχος δηλώνει αναπάντεχα και απρόβλεπτα μια έντονη ανησυχία, μια νευρικότητα που εκδηλώνεται με γρήγορα απανωτά κτυπήματα σαν σφυριές. Αμέσως μετά η έντονη αντίθεση. Οι τρεις νότες απλώνονται σε διάφορες μορφές με ταχύτητα και ασυνήθιστη ένταση σε όλες τις οκτάβες του πιάνου δημιουργώντας μια έντονη αντίθεση. Η περεταίρω περιγραφή του μουσικού δρώμενου μου είναι πολύ δύσκολη γι’ αυτό παραπέμπω στην ακρόαση. Η μόνη παρατήρηση που μπορεί να γίνει είναι ότι στο κομμάτι αυτό ο πιανίστας παίζει σαν να μιμείται το παίξιμο μιας ολόκληρης ορχήστρας. Ο Gaspard δεν χρειάστηκε ποτέ να ενορχηστρωθεί γιατί αν και γράφτηκε για πιάνο μοιάζει σαν ένα κομμάτι για ορχήστρα που μεταγράφτηκε για πιάνο.
Ο Ravel έλεγε για το μέρος αυτό (ή ενδεχομένως για όλη η σονάτα) ότι προσπάθησε να υπερβάλει σε δυσκολία το Islamey του Balakirev ένα από τα δυσκολότερα κομμάτια (μαζί με κάποια του Liszt) που έχουν γραφτεί για πιάνο.
Κλειδί της κατανόησης του έργου του είναι η ισορροπία ανάμεσα στην μάσκα και το αληθινό πρόσωπο, η ισορροπία ανάμεσα στο Απολλώνιο και το Διονυσιακό στοιχείο. Τον περισσότερο καιρό υπάρχει απόσταση και ειρωνεία. Η επιφάνεια είναι καλογυαλισμένη και απαγορεύει την εμφάνιση συναισθημάτων. Όταν όμως προετοιμασθεί η αποκάλυψη βγαίνει ένα ισχυρό συναίσθημα θλίψης ή αυτά τα τεράστια κρετσέντο όπως στο Βαλς ή στο τέλος του μπαλέτου Δάφνης και Χλόη.
Όποιο και να είναι το περιτύλιγμα η ουσία παραμένει. Ο Gaspard είναι ένα έργο μεγάλης μαστοριάς από τον «Ελβετό ωρολογοποιό*» που πηγάζει από την καρδιά.
*Stravinsky
Ακροάσεις βινυλίου σχετικές με το κείμενο
Mozart
Sonata facile K.545: Maria Joao Pires Γαλλική Erato και Αndras Schiff ολλανδική Decca
Ravel
Gaspard de la nuit: Pascal Rose Decca-SXL, Ivo Pogorelich-DG (σην δεύτερη πλευρά παίζει την 6η Σονάτα του Prokofiev καλύτερα από τον Prokofiev), Andrej Gavrilov-Russian Disc.
Ορχηστρητική μουσική: Jean Martinon (Aldo Ciccolini,Itzhak Perlman), Orchestre de Paris-EMI.
Mussorgsky
Bilder einer Ausstellung: piano Lazar Berman-DG
Satie
Piano works: Reinbert de Leeuw-Philips, William Masselos-RCA
Balakirev
Piano music of Balakirev: piano Ronald Smith-EMI, Islamey ζωντανή ακρόαση από τον Pogorelich σε μπιζάρισμα!
List
Etudes trancendantes: Cziffra-EMI
Annees de Pelrinage Lasar Berman-DG
Messiaen
Prelude No 6 Cloches d'angoisse et larmes d'adieu : IlYa Itino (mp3 format)
Το 1908 συνθέτει ο Ravel (1875 –1937) το μεγαλύτερο έργο του για πιάνο σε τρία μέρη βασισμένος σε τρία ποιήματα του Γάλλου ρομαντικού ποιητή Aloysius Bertrand (1807 – 1841). Τα 65 συνολικά ποιήματα της συλλογής έχουν χαρακτήρα ονειρικό, μεταφυσικό και μακάβριο και κατά τους ισχυρισμούς του ποιητή προέρχονται από τον δαίμονα Gaspard που του τα επέδωσε.
Το πρώτο κομμάτι έχει το όνομα της Ondine μιας, σύμφωνα με την μυθολογία, νεράιδας του νερού. Ο χορός της έχει σκοπό να σαγηνεύσει τον θνητό περιπατητή να την ακολουθήσει στο υδάτινο παλάτι της στον βυθό της λίμνης, να γίνουν ταίρι και να πάρει την θέση του βασιλιά της λίμνης. Αυτός της αποκαλύπτει την αγάπη του για μια άλλη γυναίκα. Η νύμφη δακρύζει αλλά μέσα σε μια έκρηξη χαράς εξαφανίζεται διαλυόμενη σε σταγόνες βροχής.
Το δεύτερο μέρος έχει τον τίτλο Le Gibet (η κρεμάλα). Εδώ κυριαρχεί η αποτρόπαια φιγούρα ενός κρεμασμένου, που φωτίζεται από το απογευματινό φως, ενώ ακούγεται ο απόηχος μιας καμπάνας που δηλώνει το τέλος του απαγχονισμού.
Το τρίτο μέρος περιγράφει τον Scarbo ένα απροσδιόριστο πλάσμα, ένα ξωτικό, έναν διαβολάκο που επισκέπτεται τον ποιητή κάθε νύχτα άλλοτε για να τον τρομάξει, ξύνοντας με τα μυτερά του νύχια τις κουρτίνες του κρεβατιού του και άλλοτε να τον διασκεδάσει με χορευτικές πιρουέτες.
Προσπαθώντας να εξερευνήσουμε την μουσική για πιάνο του Ravel θα επιχειρήσουμε να διαλύσουμε όποια ιμπρεσιονιστική ομίχλη μπορεί να περιβάλλει αυτό του το έργο.
Ποιο ήταν το καλλιτεχνικό περιβάλλον της εποχής ποιες είναι οι πιανιστικές του ρίζες και ποιοι τον επηρέασαν.
Όσο και να φαίνεται ασύμφωνο με το στυλ του, αυτόν που λάτρευε με πάθος από παιδί ήταν ο Mozart
Το κυρίαρχο ρεύμα της εποχής ήταν ο ιμπρεσιονισμός. Στην μουσική αυτό σημαίνει να κρατάς την στιγμή και να την μετατρέπεις σε άμεση ηχητική εντύπωση. Στην ζωγραφική να καθαρίσεις το χρώμα απαλλάσσοντας το από την «καφέ σάλτσα» της τεχνητής φωτοσκίασης έτσι ώστε τα χρώματα να πάλλονται με την φυσική τους ένταση.
Ondine και το υδάτινο στοιχείο στην μουσική του Ravel
Ήδη από το 1901 σε ηλικία 20 ετών είχε συνθέσει το jeux d’ eau για πιάνο. Του ήταν όμως γνωστή και τον είχε επηρεάσει η μουσική περιγραφή για το παιχνίδι των νερών του Liszt ( Annees de Pelerinage/ troisieme annee /4.Les jeux d eau a la villa d´ Este) του 1883. Στον Liszt τo δεξί χέρι παίζει το νερό με επαναφορά και εμπλουτισμό των μουσικών θεμάτων και το αριστερό συνοδεύει με μια αργή μελωδία.
Στον Ravel τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα. Το δεξί χέρι αποδίδει πάλι την ανώμαλη επιφάνεια του νερού με γρήγορα επαναλαμβανόμενες συγχορδίες (όχι νότες που είναι απλώς πολύ δύσκολο, αλλά συγχορδίες) σαν τρίλιες, μεγεθύνοντας την εντύπωση και τις μουσικές γωνίες με το πάτημα των δύο πεντάλ και όλο αυτό θα πρέπει να ακούγεται σαν ήχος και όχι σαν βουητό. Όλες οι περιοχές του οργάνου εξερευνώνται, η μελωδία περνάει από το δεξί στο αριστερό χέρι και το πιάνο ηχεί σαν μια ολόκληρη ορχήστρα.
Μία δεύτερη και σημαντική επιρροή στο έργο του Ravel άσκησε ο Eric Satie ο προπάππος ίσως του σουρεαλισμού του ντανταισμού και του μινιμαλισμού. Στις συνθέσεις του Satie όπως ακούμε στις Sarabande η μουσική δεν παρουσιάζει αρμονική διαδοχή. Οι ίδιες ιδέες γυροφέρνουν με διαφορετική σειρά χωρίς να σε οδηγούν πουθενά. Ένας τρόπος σκέψης, μια μουσική θεώρηση εντελώς αντίθετη από την Γερμανική που η αρμονία σε παίρνει από το ένα σημείο και σε μεταφέρει στο επόμενο ακολουθώντας ένα συναρπαστικό ταξίδι. Το επαναστατικό όμως στον Satie είναι ότι καταργεί την διαδοχή της αρμονίας προκειμένου να αναδειχθεί η ικανοποίηση που προσφέρουν οι ήχοι καθαυτοί. Ο Ravel εντυπωσιάστηκε από αυτόν τον νέο τρόπο εκφοράς ήχων, αρμονιών και συγχορδιών που ανακάλυψε ο Satie. Η επίδραση του Satie στον Ravel υπάρχει σε πολλά του έργα και είναι ιδιαίτερα εμφανής στην Pavane pour infante defunte που πρώτα εκδόθηκε για πιάνο.
Le Gibet (η κρεμάλα) και η ρωσική επίδραση
Το δεύτερο μέρος της σονάτας, που αποτελεί μια από τις πιο πρωτότυπες συνθέσεις του Ravel,είναι μυστηριακό και χαρακτηρίζεται από τον μακάβριο αενάως επαναλαμβανόμενο ήχο της καμπάνας. Η καμπάνα ακούγεται από το σι ύφεση σε οκτάβα 156 φορές.
Η καμπάνα αποτελεί ένα ρωσικό αρχέτυπο από τους μύθους μέχρι ακόμα και τον κινηματογράφο. Χαρακτηριστικές είναι οι σκηνές κατασκευής της καμπάνας στην ταινία του Ταρκόφσκι με θέμα την ζωή του Αντρέι Ρουμπλιώφ.
Η επίδραση του πορτραιτίστα και διασκεδαστή Mussorgsky είναι δεδομένη αφού ό Ravel ενορχήστρωσε τις Εικόνες από μια Έκθεση. Στην τελευταία εικόνα La grande porte de Kiev ακούγεται η δική του θαυμάσια version για την καμπάνα.
Η κρεμάλα αποτελεί τον προάγγελο του 6ου πρελούδιου (1929) του Messiaen με τίτλο «Cloches d'angoisse et larmes d'adieu» (Καμπάνες αγωνίας και δάκρυα αποχαιρετισμού).
Φιλολογικά είναι πιθανό ότι τα μακάβρια θέματα των ιστοριών του Edgar Allan Poe έχουν ασκήσει επίδραση στην επιλογή του θέματος από τον Ravel.
Scarbo
Που παραπέμπει ο Scarbo φιλολογικά και που μουσικά; Μουσικά συγγενεύει με το ξωτικό Gnomus από την δεύτερη εικόνα του Mussorgsky. Φιλολογικά τo διαβολάκι αυτό που ενδεχομένως είναι αυτό που στοιχειώνει το υποσυνείδητο, συγγενεύει με το απροσδιόριστο πλάσμα Ordadek από την συλλογή διηγημάτων του Κάφκα Ένας γιατρός της υπαίθρου (Τhe cares of a family man). Ένα πλάσμα που απασχόλησε φιλοσόφους, κριτικούς φιλολογίας και η παρουσία του προσπάθησε να ερμηνευθεί από την πολιτική, θρησκευτική και φροϋδική πλευρά. Μπορεί όμως η σύνθεση του Scarbo να συνδέεται με στις αϋπνίες που ξεκίνησαν να τον βασανίζουν την εποχή της σύνθεσης του.
Το κομμάτι αρχίζει με τον πιο ήσυχο τρόπο που θα μπορούσε, με την παρουσίαση του Scarbo σε τρεις νότες. Αμέσως μετά ο ήχος δηλώνει αναπάντεχα και απρόβλεπτα μια έντονη ανησυχία, μια νευρικότητα που εκδηλώνεται με γρήγορα απανωτά κτυπήματα σαν σφυριές. Αμέσως μετά η έντονη αντίθεση. Οι τρεις νότες απλώνονται σε διάφορες μορφές με ταχύτητα και ασυνήθιστη ένταση σε όλες τις οκτάβες του πιάνου δημιουργώντας μια έντονη αντίθεση. Η περεταίρω περιγραφή του μουσικού δρώμενου μου είναι πολύ δύσκολη γι’ αυτό παραπέμπω στην ακρόαση. Η μόνη παρατήρηση που μπορεί να γίνει είναι ότι στο κομμάτι αυτό ο πιανίστας παίζει σαν να μιμείται το παίξιμο μιας ολόκληρης ορχήστρας. Ο Gaspard δεν χρειάστηκε ποτέ να ενορχηστρωθεί γιατί αν και γράφτηκε για πιάνο μοιάζει σαν ένα κομμάτι για ορχήστρα που μεταγράφτηκε για πιάνο.
Ο Ravel έλεγε για το μέρος αυτό (ή ενδεχομένως για όλη η σονάτα) ότι προσπάθησε να υπερβάλει σε δυσκολία το Islamey του Balakirev ένα από τα δυσκολότερα κομμάτια (μαζί με κάποια του Liszt) που έχουν γραφτεί για πιάνο.
Κλειδί της κατανόησης του έργου του είναι η ισορροπία ανάμεσα στην μάσκα και το αληθινό πρόσωπο, η ισορροπία ανάμεσα στο Απολλώνιο και το Διονυσιακό στοιχείο. Τον περισσότερο καιρό υπάρχει απόσταση και ειρωνεία. Η επιφάνεια είναι καλογυαλισμένη και απαγορεύει την εμφάνιση συναισθημάτων. Όταν όμως προετοιμασθεί η αποκάλυψη βγαίνει ένα ισχυρό συναίσθημα θλίψης ή αυτά τα τεράστια κρετσέντο όπως στο Βαλς ή στο τέλος του μπαλέτου Δάφνης και Χλόη.
Όποιο και να είναι το περιτύλιγμα η ουσία παραμένει. Ο Gaspard είναι ένα έργο μεγάλης μαστοριάς από τον «Ελβετό ωρολογοποιό*» που πηγάζει από την καρδιά.
*Stravinsky
Ακροάσεις βινυλίου σχετικές με το κείμενο
Mozart
Sonata facile K.545: Maria Joao Pires Γαλλική Erato και Αndras Schiff ολλανδική Decca
Ravel
Gaspard de la nuit: Pascal Rose Decca-SXL, Ivo Pogorelich-DG (σην δεύτερη πλευρά παίζει την 6η Σονάτα του Prokofiev καλύτερα από τον Prokofiev), Andrej Gavrilov-Russian Disc.
Ορχηστρητική μουσική: Jean Martinon (Aldo Ciccolini,Itzhak Perlman), Orchestre de Paris-EMI.
Mussorgsky
Bilder einer Ausstellung: piano Lazar Berman-DG
Satie
Piano works: Reinbert de Leeuw-Philips, William Masselos-RCA
Balakirev
Piano music of Balakirev: piano Ronald Smith-EMI, Islamey ζωντανή ακρόαση από τον Pogorelich σε μπιζάρισμα!
List
Etudes trancendantes: Cziffra-EMI
Annees de Pelrinage Lasar Berman-DG
Messiaen
Prelude No 6 Cloches d'angoisse et larmes d'adieu : IlYa Itino (mp3 format)
αγαπητέ ortho, αλλά όχι και διασκεδαστής ο Μούσοργκσκυ. 
