Τα κρυστάλλινα κρανία - ΜΥΘΟΣ Ή ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ;
Αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση στην κατηγορία των εξωτικών αντικειμένων με υποτιθέμενη προέλευση τους αρχαίους πολιτισμούς της Κεντρικής Αμερικής. Κάποιοι τα θεωρούν αρχαιολογικά ευρήματα από τα χέρια των Αζτέκων ή των Μάγιας, ενώ άλλοι τούς αποδίδουν εξωγήινη προέλευση παρά το γεγονός ότι οι επιστήμονες έχουν ήδη αποφανθεί περί της πλαστότητάς τους.
Εμφανίζονται ξαφνικά. Σε μια δημοπρασία, ως κληροδότημα σε μια διαθήκη, ακόμη και ως ανώνυμη δωρεά. Συνοδεύονται πάντοτε από θρύλους και μύθους, μακάβριους τις περισσότερες φορές, που όμως εξάπτουν την ανθρώπινη φαντασία οδηγώντας την σε αποκρυφιστικές ατραπούς.
Δεν έχουν πειστήρια γνησιότητας και δεν αντέχουν σε σοβαρή μελέτη. Αλλά αυτό ελάχιστα επηρεάζει όσους είναι πρόθυμοι να υποκύψουν στη μυστηριώδη γοητεία τους. Και πάντως αν ο μύθος τους δεν ανασυρόταν από τον Σπίλμπεργκ για τις ανάγκες της νέας περιπέτειας του Ιντιάνα Τζόουνς, είναι βέβαιο ότι σήμερα δεν θα γινόταν λόγος για αυτά. Τα «κρυστάλλινα κρανία» αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση στην κατηγορία των εξωτικών αντικειμένων με υποτιθέμενη προέλευση τους αρχαίους πολιτισμούς της Κεντρικής Αμερικής.
Κάποιοι επιμένουν να τα θεωρούν αρχαιολογικά ευρήματα φτιαγμένα από τα χέρια των Αζτέκων ή των Μάγιας, ενώ κάποιοι άλλοι, περισσότερο τολμηροί, τους αποδίδουν εξωγήινη προέλευση παρά το γεγονός ότι οι επιστήμονες έχουν ήδη αποφανθεί με βεβαιότητα περί της πλαστότητάς τους. Ενα μυστήριο που διατηρείται ζωντανό όσο οι άνθρωποι προτιμούν το παραμύθι από την αλήθεια.
Το πακέτο
Πριν από 16 χρόνια ένα βαρύ πακέτο που έφθασε στο Μουσείο Σμιθσόνιαν, στην Ουάσιγκτον, από ανώνυμο αποστολέα άφησε τους επιστήμονες του ιδρύματος εμβρόντητους. Διότι το περιεχόμενο του πακέτου ήταν ένα εντυπωσιακό αντικείμενο από λευκό, γαλακτώδες κρύσταλλο που αναπαριστούσε ανθρώπινο κεφάλι και μάλιστα αρκετά μεγαλύτερο από το κανονικό. Συνοδευόταν ωστόσο και από ένα γράμμα, αν και χωρίς υπογραφή: «Αυτό το κρυστάλλινο κρανίο των Αζτέκων φερόμενο ως μέρος της συλλογής του Πορφύριου Ντιάζ αποκτήθηκε στο Μεξικό το 1960. Το προσφέρω στο Μουσείο Σμιθσόνιαν» έγραφε. Ποιος; Γιατί; Πότε;
Στα ερωτήματα αυτά ανέλαβε να απαντήσει η ανθρωπολόγος του Σμιθσόνιαν κυρία Τζέιν Μακ Λάρεν Γουόλς, με ειδικότητα στην μεξικανική αρχαιολογία, συνεργαζόμενη με μουσεία και επιστήμονες από όλο τον κόσμο ώστε να λύσει το μυστήριο. Ενδεχομένως δεν αποτελεί σύμπτωση που τα πορίσματα των ερευνών ανακοινώθηκαν τώρα συμπίπτοντας με την προβολή της ταινίας. Ωστόσο δεν προκαλούν έτσι περισσότερο ενδιαφέρον;
Τα κρυστάλλινα κρανία εμφανίστηκαν για πρώτη φορά τον 19ο αιώνα ως έργα προκολομβιανής τέχνης. Ούτε ένα εξ αυτών όμως προέρχεται από τεκμηριωμένη ανασκαφή ενώ η τεχνοτροπία τους ελάχιστη σχέση έχει με τις αυθεντικές προκολομβιανές απεικονίσεις κρανίων, που είναι τα σημαντικότερα μοτίβα στην εικονογραφία της Κεντρικής Αμερικής.
Ακριβώς πριν από τη γαλλική επέμβαση το 1863 στο Μεξικό από τον στρατό του Λουδοβίκου Ναπολέοντα, ο οποίος εγκατέστησε τον Μαξιμίλιαν φον Αψμπουργκ της Αυστρίας ως αυτοκράτορα, έκαναν το ντεμπούτο τους τα πρώτα μεξικανικά, κρυστάλλινα κρανία. Το μεγαλύτερο από αυτά ήταν 1,5 ίντσες, αλλά εκείνο που την ίδια περίπου εποχή απέκτησε το Βρετανικό Μουσείο από τον τραπεζίτη Χένρι Κρίστι είχε ύψος 2,5 ίντσες. Λίγο αργότερα, το 1867, ένας γάλλος παλαιοπώλης ονόματι Εζέν Μπομπάν θα δείξει τη συλλογή του στην έκθεση των Παρισίων παρουσιάζοντας μαζί και δύο κρυστάλλινα κρανία.
Ο αντικέρ
Ο Εζέν Μπομπάν αποτελεί το πλέον μυστηριώδες πρόσωπο στην ιστορία των κρυστάλλινων κρανίων, όπως αποκάλυψε η ενδελεχής έρευνα. Παρουσιαζόταν ως ο επίσημος αρχαιολόγος της γαλλικής επιστημονικής αποστολής του Μαξιμιλιανού στο Μεξικό, είχε ζήσει εκεί από την εφηβεία του και πολύ νωρίς άρχισε να συλλέγει αρχαία αντικείμενα, τα οποία αργότερα πουλούσε μέσω της οικογενειακής του επιχείρησης.
Με την επιστροφή του στο Παρίσι, το 1870, άνοιξε ένα παλαιοπωλείο και πούλησε μεγάλο μέρος της μεξικανικής αρχαιολογικής συλλογής του στον Αλφόνσο Πινάρ, γάλλο εξερευνητή και εθνογράφο. Και αυτός με τη σειρά του δώρισε τη συλλογή, η οποία περιελάμβανε και τρία κρυστάλλινα κρανία στο Τροκαντερό, τον πρόδρομο του Musée de l'Homme. Διότι ο Μπομπάν είχε αποκτήσει εν τω μεταξύ στο Παρίσι και τρίτο κρυστάλλινο κρανίο, ύψους περί τις 4 ίντσες, με μεγάλη οπή που το διαπερνά. Σήμερα βρίσκεται στο Musée du Quai Branly.
Παράλληλα εμφανίστηκαν και άλλα κρυστάλλινα κρανία στο Μεξικό ενώ το 1886 αγόρασε ένα και το Μουσείο Σμιθσόνιαν, το οποίο πολύ αργότερα αποδείχθηκε ψεύτικο και το 1973 εξαφανίστηκε μυστηριωδώς. Ακολούθως ένα «δεύτερης γενιάς» κρανίο, κανονικού μεγέθους και χωρίς τρύπα πρωτοεμφανίστηκε στο παρισινό μαγαζί του Μπομπάν. Οταν όμως ο ίδιος προσπάθησε να το πουλήσει στο Εθνικό Μουσείο του Μεξικού απορρίφθηκε ως ψεύτικο, φτιαγμένο από απλό γυαλί.
Η επιχείρηση
Τέτοιες αποτυχίες δεν μπορούσαν ωστόσο να πτοήσουν τον Μπομπάν, ο οποίος από το 1886 μετέφερε την επιχείρησή του στη Νέα Υόρκη όπου έκανε πλειστηριασμούς αρχαιοτήτων. Σε μία από αυτές η Tiffany & Co. αγόρασε το κρυστάλλινο κρανίο αντί 950 δολαρίων και μία δεκαετία αργότερα το πούλησε στο Βρετανικό Μουσείο. Και ας μη βιαστεί κανείς να τον κατηγορήσει για απατεώνα γιατί σίγουρα δεν ήταν ο μόνος.
Ακολούθησε «τρίτη γενιά» κρανίων λίγο πριν από το 1934, όταν ο λονδρέζος έμπορος τέχνης Σίντνεϊ Μπέρνι αγόρασε ένα το οποίο μοιάζει με ρεπλίκα εκείνου που κατέχει το Βρετανικό Μουσείο. Το 1943 αυτό το κρανίο πουλήθηκε από τον οίκο Sotheby's του Λονδίνου στον Φρέντερικ Αρθουρ (Μάικ) Μίτσελ -Χίτζες, βρετανό εξερευνητή, ο οποίος μεταξύ άλλων ανέσκαψε το 1924 στη Βρετανική Ονδούρα έναν ναό των Μάγιας. Από εκείνον το κληρονόμησε η κόρη του Αννα Μίτσελ-Χίτζες - πέθανε πέρυσι σε ηλικία 100 ετών -, η οποία ισχυριζόταν ότι το κρανίο έχει υπερφυσικές θεραπευτικές ιδιότητες, ότι εκπέμπει γαλάζιο φως από τα μάτια του και ότι καταστρέφει σκληρούς δίσκους υπολογιστών! Πάντως το γνωστό ως το «Κρανίο της συντέλειας» ή «Κρανίο της αγάπης» ή απλώς το... κρανίο της Αννας Μίτσελ -Χίτζες διεκδικείται τώρα από τους κληρονόμους της.
Το μυστήριο
«Το κρανίο που έφθασε στο Σμιθσόνιαν αντιπροσωπεύει μία ακόμη γενιά και κατά τη γνώμη μου κατασκευάστηκε στο Μεξικό λίγο προτού πουληθεί. Σήμερα ανήκει στις εθνικές συλλογές του Σμιθσόνιαν, με τον αριθμό καταλόγου 409954. Και αυτή τη στιγμή βρίσκεται φυλαγμένο σε ένα κλειδωμένο ντουλάπι στο γραφείο μου» λέει η ανθρωπολόγος που άρχισε την έρευνα, κυρία Τζέιν Μακ Λάρεν Γουόλς. Ακόμη και σήμερα όμως διάφοροι συλλέκτες της φέρνουν κρυστάλλινα κρανία με υποτιθέμενη προέλευση από το Μεξικό, τη Γουατεμάλα, τη Βραζιλία, ακόμη και από το Θιβέτ. Μόνο που μερικά από αυτά είναι από απλό γυαλί και άλλα από ρητίνη.
«Την αλήθεια πίσω από την κατασκευή των κρανίων μπορεί να την πήρε μαζί του στον τάφο ο Μπομπάν, αυτός ο άριστος έμπορος πολλών εκατοντάδων έργων της προκολομβιανής εποχής, συμπεριλαμβανομένων εν τέλει και των πέντε διαφορετικών κρυστάλλινων κρανίων, που τώρα είναι καταχωνιασμένα σε μουσεία» λέει η ίδια. «Ο Μπομπάν κατόρθωσε να προκαλέσει αμηχανία σε πλήθος ανθρώπων και για πολλά χρόνια αφήνοντας κληρονομιά ένα παζλ που συνεχίζεται έναν αιώνα μετά τον θάνατό του» καταλήγει.
Θεωρίες συνωμοσίας
Στην εποχή του Διαδικτύου οι εραστές των κρυστάλλινων κρανίων έχουν αναπτύξει τη δική τους κοινότητα ανταλλαγής απόψεων, οι οποίες περιλαμβάνουν μερικούς από τους πλέον απίθανους μύθους σχετικά με την προέλευση αυτών των αντικειμένων. Αλλοι ισχυρίζονται ότι προέρχονται από έναν μακρινό γαλαξία και έφθασαν στη Γη από εξωγήινους. Αλλοι θεωρούν ότι βρίσκονταν σε καταβυθισμένη ήπειρο (πρόχειρη είναι η Ατλαντίδα). Μερικοί περισσότερο... προσγειωμένοι πιστεύουν ότι έχουν ηλικία 100.000 ετών. Και οπωσδήποτε όλοι θεωρούν βέβαιο ότι διαθέτουν υπερφυσικές δυνάμεις.
Ενας πιο σύνθετος μύθος μιλάει για 12 κρανία που φυλάσσονταν σε μια μεγάλη πυραμίδα των Ολμέκων από τους οποίους πέρασαν στους Μάγιας και στους Αζτέκους για να διασπαρούν εν συνεχεία παντού. Βεβαίως όλα τα κρανία μπορούσαν να φάνε και να μιλήσουν και όταν συγκεντρώνονταν μαζί αποκτούσαν ξεχωριστές δυνάμεις. Χρειάζεται λοιπόν προσοχή γιατί αν τοποθετηθούν στη σειρά κατά την τελευταία ημέρα του ημερολογίου των Μάγιας, στις 21 Δεκεμβρίου του 2012, τότε η Γη θα σταματήσει να κινείται!
Κατόπιν αυτών - και άλλων πολλών - μπορεί να κατανοήσει κανείς την αγωνία του Ιντιάνα Τζόουνς, που πρέπει να πάρει στα χέρια του ένα κρυστάλλινο κρανίο από το Περού. Εν προκειμένω όμως δεν θα είναι οι εξωγήινοι που θα τον κυνηγήσουν αλλά ρώσοι πράκτορες (εποχή Ψυχρού Πολέμου γαρ, στην ταινία). Μόνον που την σήμερον το Ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα δεν είδε με καθόλου καλό μάτι το γεγονός ότι θα παίξει για μία ακόμη φορά τον κακό. «Στην ταινία εμφανίζονται οι Ρώσοι να τρέχουν πάνω κάτω στην Αμερική αναζητώντας κρυστάλλινα κρανία» διαμαρτυρήθηκε εκπρόσωπος του κόμματος. Και βεβαίως αν το δει κανείς ρεαλιστικά, έχουν δίκιο. Μόνον που εδώ πρόκειται για κινηματογράφο και παραμύθι στο μεγαλείο τους.
Αν οι Ρώσοι όμως χαρακτηρίζονται υπερβολικοί, τι να πει κανείς για τους Αμερικανούς που ανακήρυξαν τον Χάρισον Φορντ - Ιντιάνα Τζόουνς μέλος του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Αμερικής; Εν τέλει αν «πουλάει» τόσο ένας ψεύτικος επιστήμονας, γιατί να μην πουλιούνται και τα ψεύτικα κρυστάλλινα κρανία;
Μύθος υπό κατάρρευση
Η ανθρωπολόγος του Μουσείου Σμιθσόνιαν στην Ουάσιγκτον κυρία Τζέιν Μακ Λάρεν Γουόλς, με ειδικότητα στη μεξικανική αρχαιολογία, ανέλαβε πριν από 16 χρόνια να εξιχνιάσει το μυστήριο των κρυστάλλινων κρανίων
Ψεύτικα; Προφανώς. Γιατί όμως παραμένουν στο προσκήνιο και γιατί μερικά μουσεία συνεχίζουν να τα εκθέτουν, τη στιγμή που η έλλειψη αρχαιολογικών συμφραζομένων είναι αδιαμφισβήτητη, ενώ, αντίθετα, τα εικονογραφικά, αισθητικά και τεχνικά τους προβλήματα δεν μπορεί να κρυφτούν; Το Βρετανικό Μουσείο λοιπόν μπορεί να αναγνωρίζει ότι είναι ψεύτικα, όχι όμως και το Εθνικό Μουσείο του Μεξικού για παράδειγμα, το οποίο θεωρεί ότι αυτά είναι γνήσια έργα των Μάγιας και των Αζτέκων.
Γεγονός είναι ότι τα κρυστάλλινα κρανία δεν αντικατοπτρίζουν την τέχνη των αρχαίων πολιτισμών της Κεντρικής Αμερικής. Στην πραγματικότητα ήταν σχεδόν πάντοτε κατασκευασμένα από βασάλτη, καμιά φορά ήταν καλυμμένα και με στόκο και πιθανώς όλα ήταν ζωγραφισμένα. Συνήθως μάλιστα ήταν προσαρμοσμένα σε τοίχους ή βωμούς και άλλοτε απεικόνιζαν ανάγλυφα κάποιες θεότητες.
Ως προς τη λάξευσή τους, εξάλλου, ήταν πιο ακατέργαστα από τα κρυστάλλινα κρανία αλλά με περισσότερα νατουραλιστικά στοιχεία, ιδιαίτερα στην απεικόνιση των δοντιών. Τα κατασκεύαζαν από ασβεστολιθική πέτρα αλλά και από χρυσό, ενώ οι Μάγιας τα σμίλευαν σε κατατομή (προφίλ) αναπαριστώντας έτσι ημέρες από τα ημερολόγιά τους.
Μπορεί λοιπόν οι Γάλλοι και άλλοι Ευρωπαίοι να φαντάζονταν ότι αγοράζουν σπουδαία προκολομβιανά έργα συνδέοντάς τα με τις ανθρωποθυσίες των Αζτέκων, μόνον που αυτοί οι τελευταίοι δεν κρεμούσαν κρυστάλλινα κρανία γύρω από τον λαιμό τους! Αντίθετα, επιδείκνυαν τα κρανία των θυσιασμένων θυμάτων αφού προηγουμένως τα είχαν διατρήσει οριζοντίως διά μέσου της βρεγματικής κροταφιαίας περιοχής και όχι καθέτως.
Η ειδική μελέτη εξάλλου στα κρανία του Βρετανικού Μουσείου και του Μουσείου Σμιθσόνιαν από τους επιστήμονες Τζέιν Μακ Λάρεν Γουόλς, Μάργκαρετ Σαξ και Ιαν Φρίστοουν έδειξε ότι αυτά κατασκευάστηκαν κατά πάσα πιθανότητα από ένα εργαλείο με περιστρεφόμενο δίσκο από χαλκό ή άλλο παρόμοιο μέταλλο. Είχαν περιστρεφόμενο τροχό οι Αζτέκοι και οι Μάγιας; Οχι, λένε οι επιστήμονες, πόσο μάλλον που αναλύσεις αυθεντικών έργων τους έχουν δείξει ότι είχαν γίνει με τη χρήση ξύλινων και λίθινων εργαλείων.
Το ΒΗΜΑ
